Pogranicze w Nowym Jorku

Od 9 do 20 kwietnia Fundacja gościć będzie w Nowym Jorku na zaproszenie Instytutu Kultury Polskiej w ramach festiwalu "Wielogłosowa pieśń Pogranicza". Większość imprez odbędzie się w manhattańskiej Lower East Side. legendarnej, wielokulturowej dzielnicy skupiającej niegdyś czołowych twórców kultury alternatywnej oraz emigrantów z Europy Środkowo-Wschodniej. W słynnym teatrze La MaMa zostaną wystawione Kroniki Sejneńskie, a w Millennium Film Workshop filmy o tematyce związanej z pograniczami. Wieczór poezji i rozmów o tym, co to znaczy być człowiekiem pogranicza, z udziałem mieszkających w Nowym Jorku poetów pochodzących z Europy Środkowo-Wschodniej odbędzie się w Bowery Poetry Club. Członkowie Fundacji będą także gośćmi New School for Social Research, gdzie zaplanowano spotkanie z prezesem Fundacji Krzysztofem Czyżewskim, zatytułowane "Pomiędzy przeszłością a przyszłością: przywracanie pamięci pogranicza".

Spiritus Movens Fundacji, Krzysztof Czyżewski związany był z alternatywnym lubelskim teatrem Gardzienice. W latach 80. ub. wieku wspólnie z żoną Małgorzatą założyli w Poznaniu teatr Arka i z jednym z przedstawień, które opowiadało o życiu w wielokulturowym miasteczku, pojechali do Czarnej Dąbrówki na Kaszubach, gdzie w gminnym domu kultury pracowali Bożena i Wojciech Szroederowie. Tam narodziła się idea "Wioski spotkania" – dorocznego spotkania teatrów Czyżewskich i Szroederów. na które zapraszali ludzi kultury alternatywnej z Polski, Indii, Ameryki Południowej. Po 1989roku postanowili jednak znaleźć miejsce, gdzie mogliby osiąść na stałe ze swoim teatrem i ideą budowania dialogu wśród wielokulturowej społeczności. Idealnym miejscem okazały się Sejny – miasteczko na kresach, gdzie kiedyś mieszkali obok siebie Polacy, Litwini, Białorusini i Żydzi. Tam obecnie mieści się Fundacja oraz Ośrodek Pogranicze. W zaadaptowanych przez Fundację budynkach: Domu Pogranicza, Dawnej Jesziwie i Białej Synagodze znalazły się: Centrum Dokumentacji Kultur Pogranicza, Klasa Dziedzictwa Kulturowego, Dziecięca Pracownia Kronik Sejneńskich, Muzeum Sejneńskie, pracownie: plastyczna, ceramiczna, tkacka i muzyczna.

Od początku swojej działalności twórcy programu pragnęli włączyć okolicznych mieszkańców do czynnego udziału w budowaniu kultury pogranicza. Tak powstały: Teatr Sejneński, Kapela Klezmerska Teatru Sejneńskiego, Teatr Dziecięcy, zespół redakcyjny Almanachu Sejneńskiego. Klamrą spinającą wszystkie działania Ośrodka Pogranicze jest zainteresowania terenami, na których koegzystują ludzie różnych nacji, tożsamości narodowych, języków, religii i kultur. "Budując w Sejnach - w centrum wielokulturowego miasteczka, w miejscu opustoszałej dawnej dzielnicy żydowskiej, pomiędzy polskim i litewskim domem kultury - Dom Pogranicza odrodziliśmy agorę w życiu lokalnej wspólnoty, zbudowaliśmy mosty i udrożniliśmy komunikowanie się pomiędzy odrębnymi, często skłóconymi tożsamościami, narodowościami, pamięciami i religiami" - to fragment tekstu "Nowa misja Pogranicza".

Fenomenem Sejneńskiej organizacji jest różnorodność form działania i dialogu. Dzieci z Sejn i okolic uczą się w Klasie Dziedzictwa Kulturowego. Jedną z ich akcji było przeprowadzenie wywiadów ze starszymi mieszkańcami Sejn, zbieranie i spisywanie ich wspomnień z czasów, kiedy na tych terenach toczyło się wielokulturowe życie, uczenie się starych pieśni po litewsku. Dzięki takiemu "praktykowaniu idei dialogu" nawiązała się niezwykła więź między najmłodszym a najstarszym pokoleniem mieszkańców Sejn.

Poza tym "praktykowaniem idei dialogu" Fundacja organizuje też międzynarodowe seminaria, w których udział biorą goście z całej Europy, i wydaje czasopismo Krasnogruda. Najnowszy numer ma być poświęcony twórcom z Europy Środkowo-Wschodniej, którzy osiedlili się w Nowym Jorku.

Wszystkie akcje Pogranicza, począwszy od pracy z dziećmi, przez teatr, aż po spotkania z wielkimi twórcami i myślicielami (np. z Czesławem Miłoszem, Tomasem Venclovą, Bohdanem Osadczukiem), wydawanie książek i organizowanie dyskusji,łączy ideowa jedność. Działania na różnych poziomach przenikają się i dają niezwykle urozmaicony, ale logiczny i konsekwentny obraz pracy Pogranicza. Tych różnych przejawów działalności Pogranicza będziemy mogli posmakować w czasie pobytu Fundacji w Nowym Jorku.

Kroniki Sejneńskie to spektakl w reżyserii Bożeny Szroeder, w którym grają dzieci. Scenariusz oparty jest na zebranych przez dzieci opowieściach starych mieszkańców Sejn. "Wyobraźcie sobie grupę nastolatków, którzy pochyleni nad makietą rodzinnego miasteczka, snują opowieść słowami swych dziadów i pradziadów. Jak wchodzą w role dawnych mieszkańców Sejn..." - pisze o spektaklu Roman Pawłowski z Gazety Wyborczej, który to przedstawienie uznał za jedno z najważniejszych w swoim życiu.

Filmy o pograniczach - Fundacja zaprezentuje kilka obrazów ze swojej potężnej kolekcji filmów dotyczących Europy Środkowej i Wschodniej.
Reminiscences of Journey to Lithuania to film autorstwa Jonasa Mekasa, litewskiego emigranta, który od lat dokumentuje życie nowojorskiej awangardy. W filmie Li twa zostanie pokazana z perspektywy emigranta,który przyjeżdża do kraju po raz pierwszy po 25 latach. Prowadź nas drogą prostą w reż. Waldemara Jandy to film dokumentalny o polskich wyznawcach islamu mieszkających na Podlasiu i w Gdańsku. Za umierającą już kulturę łemkowską przedstawi natomiast film Ideme, ideme, drążki ne znajeme w reż. Krzysztofa Krzyżanowskiego i Waldemara Jandy. Andy czy Andrej to z kolei film opowiadający o rodzinie Andy'ego Warhola. Jego ojciec, emigrant pochodzenia łemkowskiego, przybył do USA ze Słowacji w 1913 roku.
Będzie można również obejrzeć filmy dokumentujące pracę Ośrodka Pogranicze.

Café Europa. Wieczór sztuki i listów wokół tematu ludzi pogranicza - to "latająca" kawiarnia, klub dyskusyjny Fundacji Pogranicze, którego spotkania odbywały się już w m.in. w Sejnach,Barcelonie i Sarajewie. Tym razem zaproszeni goście będą zastanawiać się nad tym, co to znaczy być człowiekiem pogranicza. Do rozmowy i czytania swojej poezji zaproszono twórców pochodzących z Europy Środkowo-Wschodniej mieszkających w Nowym Jorku. Będą to: Vyt Bakaitis z Litwy, Carmen Firan z Rumunii, Yasyl Machno z Ukrainy oraz dwie pisarki żydowskiego pochodzenia urodzone w Polsce - Anna Frajlich i Eva Horiman. Spotkanie to rzuci zapewne nowe światło na kwestię pogranicza, gdyż tożsamość człowieka pogranicza będzie definiowana z perspektywy emigrantów. Przypomniana zostanie również postać łącząca Sejny i Lower Fast Side - urodzony koło Sejn legendarny poeta piszący w języku jidysz Morris Rosenfeld. Oprawę muzyczną spotkania będzie stanowić muzyka klezmerska w wykonaniu Michaela Alperta.

Pomiędzy przeszłością a przyszłością: przywracanie pamięci pogranicza - w tak zatytułowanej dyskusji udział wezmą: Krzysztof Czyżewski oraz profesorowie New School for Social Research Elżbieta Matynia i Jeffrey C. Goldfarb. Będzie ona poświęcona pamięci kulturowej, która w przypadku regionów pogranicza powinna stanowić źródło bogactwa kulturowego, a niestety często stanowi źródło napięć i konfliktów. Jest to nie tylko problem Europy Środkowo-Wschodniej,ale dziś jeden z najważniejszych problemów globalnych, stąd zagadnienia związane z wielokulturowością Sejn, Kaszubów czy Bośni (byłej Jugosławii Fundacja Pogranicze poświęca wiele uwagi) można łatwo odnieść do innych regionów świata. Przeniesienie idei dialogu z terenów środkowoeuropejskich na wszystkie regiony świata, które potrzebują budowania mostów między kulturami, zostało niedawno opisane w tekście "Nowa misja Pogranicza. Odrodzenie agory we współczesnym społeczeństwie".

Marta Wryk, Przegląd Polski, 4 kwietnia 2008