Programy
Człowiek Pogranicza
Arvo Pärt - Człowiek Pogranicza 2003

Arvo Pärt - Człowiek Pogranicza 2003

Arvo Pärt urodził się 11 września 1935 r. w Paide, małym mieście położonym niedaleko Tallina, stolicy Estonii. Mając 7 lat zaczął się uczyć muzyki i gry na pianinie.W 1944 r. Estonia znalazła się pod okupacją sowiecką, która trwała przez ponad 50 lat i miała duży wpływ na życie i twórczość Arvo Pärta. Jego szkolna edukacja muzyczna i kompozytorska rozpoczęła się w 1954 r. w średniej szkole muzycznej w Tallinie. Kilka miesięcy później musiał przerwać naukę ze względu na obowiązek służby wojskowej. Przez dwa lata grał na oboju i perkusji w orkiestrze wojskowej. Po zakończeniu służby wrócił do szkoły na dodatkowy rok. Jesienią 1957 r. wstąpił do Konserwatorium Muzycznego w Tallinie. Studiował między innymi u Heino Ellera (1887-1970), mistrza i nauczyciela całego pokolenia współczesnych kompozytorów estońskich.

Rok później, będąc jeszcze studentem, podjął pracę jako reżyser dźwięku w Radio Estońskim. To stanowisko piastował do 1968 r., a dawało mu ono możliwość zarówno codziennego kontaktu z muzyką rodzimą, jak i poznawania współczesnych trendów muzycznych na Zachodzie. Realizował też zamówienia na muzykę filmową i sceniczną. Konserwatorium ukończył w 1963 r. Rok wcześniej uzyskał pierwszą nagrodę na Forum Młodych Kompozytorów w Moskwie za kantatę "Nasz ogród". Wykształcenie muzyczne, które zdobył w konserwatorium, opierało się na zasadach szkoły petersburskiej.

Pierwsze dzieła muzyczne Pärta przywoływały wzorce neoklasyczne w muzycznej formie i języku (Dwie Sonaty op. 1 i Partita op. 2 na fortepian). Jego wczesny styl kompozytorski można scharakteryzować następująco: maksimum jasności muzycznej formy i języka przy zachowaniu ekonomii środków. Utwór na orkiestrę Nekrolog op. 5 (1960) jest pierwszą estońską kompozycją powstałą przy zastosowaniu techniki serialnej, dwunastotonowej. Z powodu tego utworu kompozytor spotkał się z oficjalną krytyką za "zachodni formalizm". Komponowanie w stylu serialnym kontynuował do połowy lat 60. XX w. Powstały w tym czasie takie utwory, jak "Symfonia nr 1", "Symfonia nr 2", "Perpetuum mobile". Ta ostatnia kompozycja – krótki utwór na orkiestrę – przyniosła mu sławę poza Związkiem Radzieckim. Dzieło charakteryzuje się świadomie narzuconym quasi matematycznym porządkiem i realizuje serialną doktrynę “całkowitej kontroli”.

W 1964 r., znużony rygoryzmem uprawianego stylu, rozpoczął pracę nad kompozycjami kolażowymi, w których pojawia się struktura dwunastotonowa (Collage sur Bach) i aleatoryczna. Oficjalna ocena muzyki Pärta wahała się między skrajnościami. Niektóre utwory chwalono, inne, jak "Credo" z 1968 r., były zakazane. Po skomponowaniu Credo Pärt wszedł w pierwszy z kilku okresów kontemplacyjnego milczenia. Poświęcił ten czas na studiowanie chorału gregoriańskiego i wczesnej polifonii z XIV-XVI w., dzieł takich mistrzów francuskich i flamandzkich jak Machant, Ockeghem, Obrecht, Josquin. Obok artystycznej, dokonywała się również reorientacja w jego życiu osobistym – będąc luteraninem zdecydował się na konwersję do cerkwi prawosławnej.

Na samym początku lat 70. napisał kilka kompozycji, m.in. "Symfonia nr 3" (1971), które są bezpośrednim krokiem w kierunku jego ściśle sformalizowanego stylu, którego pełnym wyrazem po raz pierwszy był krótki utwór fortepianowy "Für Alina" z 1976 r. Styl ten będzie charakteryzował prawie wszystkie jego późniejsze dzieła. Transformacja, którą przeszedł, sprawiła, że jego poprzednią muzykę z trudem można uznać za dzieło tego samego kompozytora. Pärt wykorzystuje najprostszą materię muzyczną – trójdźwięk i gamę. Technikę, którą wynalazł lub odkrył, i której od tego momentu pozostał wierny, nazywa "tintinnabuli" (od łacińskiego słowa oznaczającego małe dzwonki). Tak o tym mówi: "Odkryłem, że wystarczy pięknie zagrać jedną nutę (...) Trzy nuty trójdźwięku są jak dzwony i dlatego nazwałem to tintinnabulacją".

Podstawowa zasada tintinnabulacji zastosowana po raz pierwszy w utworze "Für Alina" wyglądała następująco: dwa symultaniczne głosy tworzą jedną linię – jeden głos wędruje od i do punktu centralnego, najpierw w górę, potem w dół, drugi rozbrzmiewa nutami trójdźwięku. Po sformułowaniu tej zasady, charakteryzującej się ogromną prostotą, Pärt w krótkim okresie 1976–77 skomponował wiele utworów. Trzy spośród nich z roku 1977: "Fratres", "Cantus in Memoriam Benjamin Britten" i "Tabula Rasa" są zaliczane do najwybitniejszych dzieł kompozytora. W tym czasie pojawiły się też jego pierwsze kompozycje wokalne oparte na tekstach religijnych: "Nad wodami Babilonu...", "De Profundis", "Cantate Domino", "Missa Syllabica", "Summa", które na żądanie cenzury musiał wykonywać pod innymi tytułami. Gdy nowa muzyka Pärta spotkała się z pozytywnym przyjęciem na Zachodzie, nasiliły się represje ze strony władz sowieckich. Przy końcu 1979 r. oficjalnie zasugerowano mu wyjazd z kraju. Zrobił to w 1980 r. Pierwszym przystankiem rodziny Pärtów na Zachodzie był Wiedeń. Tutaj kompozytor podpisał kontrakt wydawniczy z Alfredem Schlee i jego Universal Edition.

W 1981 r. otrzymał stypendium z German Academic Exchange Service i przeniósł się do Berlina, gdzie mieszka do dziś. Kolejnym etapem jego drogi było komponowanie utworów muzycznych kształtowanych przez tekst: "Siluans Song", "Trisagion", "Orient & Occident", "LamenTate", natomiast w utworach instrumentalnych wydobywał różne aspekty stylu tintinnabuli ("Festina Lente"). Utwory Pärta oparte na tekstach religijnych – Psalmach ("Miserere"), mszy ("Berliner Messe"), pasji ("Passio"), wybranych tekstach Nowego Testamentu i hymnach modlitewnych ("Te Deum", "Magnificat", "Cecilia", "vergine romana") oraz tekstach z liturgii Kościoła wschodniego ("Litany", "Kanon Pokajanen") zaliczają się do najbardziej znaczących dzieł współczesnej muzyki religijnej.

Tu pojawia się jeszcze jeden krok w drodze ku samoograniczeniu – "Słowa piszą muzykę", mówi Pärt, mając na myśli to, że wszystkie poziomy tekstu (zdanie, słowo, sylaba, akcent, interpunkcja) określają formę kompozycji. Muzyczno-poetycki styl Pärta domaga się rozdzielenia sfer kompozycji i wykonania, a realizacjajego utworów wymaga ciągłej współpracy ze znakomitymi wykonawcami. Wśród nich są zespół The Hilliard Ensemble, dyrygenci Andres Mustonen, Neeme Järvi – długoletni współpracownik Pärta, który dyrygował wykonaniem premiery "Credo" w Tallinie w 1968 r., i Tonu Kaljuste, skrzypek Gidon Kremer i śpiewak oraz dyrygent Paul Hillier, kóry w 1997 r. wydał pierwszą monografię o życiu i pracy kompozytora. Muzyka Pärta jest wykonywana na całym świecie od początku lat 80. XX w. Nagrania dzieł dokonywane od 1984 r. nadzorowane są przez samego kompozytora i powstają w ścisłej współpracy z Manfredem Eicherem z wytwórni ECM.

Nagrody i wyróżnienia:

Doktoraty honoris causa:

Akademii Muzycznej w Tallinie, 1990

Uniwersytetu w Sydney, 1996

Uniwersytetu w Tartu (Estonia), 1998

Uniwersytetu w Durham, Wielka Brytania, 2002

Honorowe członkowstwa:

Szwedzkiej Akademii Królewskiej w Sztokholmie, 1991

American Academy of Arts and Letters w Nowym Jorku, 1996

Royal Academy of Arts w Belgii, 2001

Nominacje do nagrody Grammy otrzymały utwory:

"Passio" w roku 1989 w kategorii: Najlepsza kompozycja współczesna