Instytut Wielkiego Księstwa Litewskiego
Fenomen istniejącego przez ponad 500 lat Wielkiego Księstwa Litewskiego po dzisiejszy dzień nie został do końca zbadany. Był to kraj, który pokojowo zamieszkiwali przedstawiciele wielu narodowości – Litwini, Polacy, Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie, Żydzi, Tatarzy, Niemcy, a nawet Szkoci. W odróżnieniu od państw ówczesnej Europy Zachodniej nie doświadczyli oni prześladowań na tle narodowościowym czy językowym. Oprócz wyjątkowej tolerancji oraz sztuki współżycia, w Wielkim Księstwie rozwijało się nie mające analogii społeczeństwo obywatelskie, z silnymi tradycjami wolnościowymi i demokratycznymi. Około 10 procent społeczeństwa gotowe było bez wynagrodzenia stanąć do walki za ojczyznę, posiadało prawo wybierania i bycia wybranym do Sejmu, czy też pretendowania do tronu. W którym jeszcze kraju Europy tak liczna była grupa obywateli, posiadających prawo głosu i aktywnie uczestniczących w życiu politycznym?
Powstałe w wieku dwudziestym państwa: Litwa, Polska i Białoruś, z osobna przywłaszczały sobie fragmenty dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, ignorując wielopłaszczyznową i niezwykle skomplikowaną naturę tego tworu państwowego. W ciągu tych stu lat zapomniano o tym, co najlepsze w spuściźnie po Wielkim Księstwie – tradycjach wolności, demokracji, obywatelskości, współżycia kultur i tolerancji. Możliwe, że obecnie, gdy na przestrzeni Unii Europejskiej kształtują się nowe formy współżycia politycznego i kulturalnego, globalizacja zmusza do poszukiwania oryginalności i duchowych filarów, a jednocześnie zwiększa się przepaść między światopoglądami, powstają coraz bardziej strzeżone granice fizyczne, oddzielające od naszych wschodnich sąsiadów, odwołanie się do spuścizny WXL może być kolejną próbą poszukiwania odpowiedzi na nurtujące pytania.
26 listopada 2009 r. w Kownie został powołany Instytut Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podstawowym celem tej instytucji użyteczności publicznej, działającej non profit, jest pielęgnowanie, badanie i propagowanie spuścizny WXL. W tym celu zostaną zintensyfikowane kontakty z organizacjami państwowymi i pozarządowymi Litwy, Polski, Białorusi, Ukrainy i innych państw. Będą przygotowywane projekty kulturalne, edukacyjne i naukowe. Mimo iż, badania naukowe nad historią Wielkiego Księstwa będą stanowiły poważną część działalności Instytutu, nie mniej uwagi planuje się poświęcić propagowaniu szerokim rzeszom odbiorców wiedzy o tradycjach kulturalnych i politycznych WXL. Stąd plany Instytutu nie ograniczają się jedynie do działalności wydawniczej, lecz także organizacji wszelakich imprez publicznych z udziałem wybitnych intelektualistów z krajów przestrzeni WXL i sąsiednich, szkółek poświęconych historii WXL, kursów językowych itp.
Założycielem Instytutu WXL są osoby fizyczne i prawne z Polski i Litwy. Przede wszystkim – Uniwersytet Witolda Wielkiego. Jego pracownicy figurują również wśród założycieli jako osoby fizyczne. Znaleźli się wśród nich między innymi profesor, wybitny intelektualista i działacz społeczny Egidijus Aleksandravičius, kierownik Katedry Politologii Uniwersytetu Witolda Wielkiego dr Andrzej Pukszto. Dyrektorem Instytutu WXL został docent Katedry Historii Uniwersytetu Witolda Wielkiego, dr Rūstis Kamuntavičius.
Kolejną osobą fizyczną jest Fundacja „Miejsce Urodzenia Czesława Miłosza”, zajmująca się spuścizną kulturową i pamiątkami po pochodzącym z Litwy laureacie Nagrody Nobla. Z inicjatywy Fundacji został odnowiony spichlerz dawnego dworu rodziny Miłosza w Szetejniach, w rejonie kiejdańskim. Cz. Miłosz mówił i pisał po polsku, uważał się jednak za Litwina, krzewił tradycje tolerancji politycznej i kulturowej z czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podobną postawę wykazywała Konstancja Skirmuntt, intelektualistka z początku XX w., której biografię napisał kolejny założyciel Instytutu WXL, historyk prawa z Uniwersytetu Gdańskiego, prof. Dariusz Szpoper. Jest to jedna z jego książek, poświęconych mówiącym po polsku, jednak uważającym się za Litwinów intelektualistom z przełomu XIX i XX wieku, inaczej nazywanych “ostatnimi obywatelami Wielkiego Księstwa Litewskiego”. Badaniom nad życiem i działalnością jednego z nich, Michała Romera, wiele lat poświęcił sygnatariusz aktu założycielskiego Instytutu WXL Rimantas Miknys, obecny dyrektor Instytutu Historii Litwy. Profesor uniwersytetu, któremu nadano imię Michała Romera, wybitny badacz historii Litwy XIX-XX w., intelektualista i publicysta Antanas Kulakauskas, także jest jednym z założycieli Instytutu.
Z polskiej strony również należy wymienić kilku założycieli. Przede wszystkim Jana Malickiego, dyrektora Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. Instytucja ta już od ponad dwóch dziesięcioleci prowadzi badania historyczne i politologiczne nad Europą Środkowo-Wschodnią, organizuje studia magisterskie, szkoły letnie i zimowe dla młodzieży, inicjuje wymiany profesorskie. Jednym z podstawowych obszarów geograficznych w jego działalności pozostają ziemie byłego WXL – Litwa, Białoruś i Ukraina. Absolwentami studium jest już około tysiąca młodych osób z Europy Środkowo-Wschodniej, które często biorą aktywny udział w życiu kulturalnym, intelektualnym i społecznym własnego kraju. Drugim założycielem jest Fundacja Pogranicze z Sejn, znana na skalę międzynarodową organizacja pozarządowa prowadząca badania nad regionami pogranicza, zajmująca się problematyką mniejszości narodowych i tolerancji. Od momentu założenia fundacja wiele uwagi poświęca propagowaniu kultury litewskiej, białoruskiej, żydowskiej i polskiej, kształtowaniu postaw wzajemnej tolerancji. Jako ostatniego z założycieli można wymienić Jacka Jana Komara, znanego intelektualistę, publicystę, który przed kilkunastu laty zamieszkał na Litwie, poznał w stopniu doskonałym język litewski i bierze aktywny udział w życiu społecznym kraju.
