Siedziba Ośrodka

Dom Pogranicza, nowa siedziba Ośrodka Pogranicze sztuk, kultur, narodów, powstał w zrekonstruowanym budynku, który ma swoją długą historię. W Sejnach nazywano go Starą Pocztą, jako że przez całe lata, od końca XIX wieku, mieścił się tutaj urząd pocztowy. Jednak początki tego budynku, sięgające połowy XIX wieku, wiążą się z sejneńską wspólnotą żydowską, która w ubiegłym stuleciu stworzyła tu silny ośrodek oświeceniowy. W owym czasie pisarz Tuwie Pinkas Szapiro założył tutaj hebrajskie gimnazjum, jedną z pierwszych szkół żydowskich o świeckim charakterze, gdzie obok religii uczono m.in. geografii, matematyki i przedmiotów humanistycznych.

W 1992 roku w Sejnach oddano do użytku nowy urząd pocztowy. Spadkobierca właścicieli Starej Poczty, pan Jan Polkowski, odstąpił budynek miastu za kwotę niższą od faktycznej jego wartości, oczekując w zamian, że zostanie odremontowany i przeznaczony na cele kulturalno-oświatowe. W roku 1997 sejneńscy radni przekazali Starą Pocztę nieodpłatnie Ośrodkowi Pogranicze.

Inwestycję remontową według projektu architektonicznego Rafała Winiewicza i realizowaną przez zakład budowlany Krystyny i Bronisława Kotwiców, rozpoczęto jeszcze dzięki środkom wyasygnowanym przez wojewodę suwalskiego. Aż do ukończenia kontynuowano ją ze środków urzędu marszałkowskiego województwa podlaskiego. Pewnego wsparcia inwestycji udzielił także Urząd Generalnego Konserwatora Zabytków. Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej przyznała dotację na wyposażenie Centrum Dokumentacji Kultur Pogranicza, sali projekcyjnej, studia filmowego i fotograficznego. Datę 23 stycznia 2002 roku w 11. rocznicę powstania Ośrodka Pogranicze wyznaczono na dzień uroczystego otwarcia Domu Pogranicza.

Między Domem Pogranicza a Białą Synagogą znajduje się budynek dawnej jesziwy - szkoły talmudycznej. "Pogranicze" prowadzi w nim obecnie Sejneńską Spółdzielnię Jazzową (dawniej Galerię "Papuciarnia" oraz pracownie plastyczną i muzyczną). Swoją siedzibę ma tu również Biblioteka Publiczna.

Żydowska społeczność w Sejnach miała szczęście do znakomitych nauczycieli i przywódców duchowych. W XIX wieku prawie wszyscy rabini w tym mieście byli wybitnymi uczonymi. Bez wątpienia najznakomitszym z nich był Mojżesz Icchak Awigdor, który objął swój urząd w 1846 roku. Ten znany organizator i filozof religijny wkrótce po swym przybyciu do Sejn otworzył jesziwę - szkołę talmudyczną i nadał jej charakter ludowo-rewolucyjny. Cieszyła się ona uznaniem wśród maskilów - zwolenników żydowskiego oświecenia i stała się na krótko centrum haskali (oświecenia) dla całej Litwy. To w niej odbywały się konferencje najwybitniejszych rabinów. Żydowska szkoła talmudyczna istniała do 1939 r.

Po wojnie w budynku mieściła się fabryka kapci. W październiku 1990 roku "Pogranicze", na mocy decyzji Rady Miejskiej w Sejnach, otrzymało w użytkowanie część pomieszczeń dawnej jesziwy. Była to pierwsza siedziba "Pogranicza". Tu rozpoczęło swoją działalność Centrum Dokumentacji Kultur Pogranicza. Tu również urządzono salę kameralną (koncerty, spektakle teatralne, wystawy) oraz magazyn teatralny.

Pierwszą drewnianą synagogę w Sejnach, krytą gontem oddano do użytku w 1778 r. Stosownego pozwolenia na jej budowę udzielił ojciec Bortkiewicz, przełożony zakonu Dominikanów, ówczesnych właścicieli miasta. W roku 1885 rabin Mojżesz Becalel Luria rozpoczął budowę murowanej, istniejącej do dzisiaj synagogi. Nazwa Biała Synagoga wzięła się od koloru elewacji i wnętrza budynku.

Architektonicznie jest to obiekt eklektyczny z elementami gotyku i neoklasycyzmu. Wnętrze synagogi jest połączeniem gotyckiej sześciopolówki z barokowym rozwiązaniem centralnym, co podkreśla rozmieszczenie czterech filarów. Nie zachowały się polichromie, babiniec oraz bima, która znajdowała się w nawie środkowej między bogato profilowanymi filarami. Jest to budowla trójnawowa, na planie prostokąta 19m x 25,8m. W ścianie wschodniej zachowała się wnęka Aron ha-Kodesz. Z oryginalnego wyposażenia nie pozostało nic; wszystko zostało wywiezione przez Niemców i rozgrabione. Synagoga cudem przetrwała okres okupacji - budynek służył Niemcom jako remiza strażacka. Po wojnie mieścił się tu magazyn nawozów sztucznych i zajezdnia taboru gospodarki komunalnej. W tym okresie nastąpiła bardzo duża dewastacja budynku. Remont synagogi rozpoczął się w roku 1978 i trwał do 1987 - przeprowadzony został przez Pracownię Konserwacji Zabytków. W trakcie prac przywrócono budynkowi oryginalny wygląd zewnętrzny.

Oprócz murowanej synagogi istniały również w Sejnach dwa domy modlitwy. Synagoga była prawdopodobnie użytkowana tylko przy okazji większych świąt.

Obecnie znajdują się w niej Galeria "Biała Synagoga" i Księgarenka Pogranicza. Jest on również wykorzystywany jako miejsce spotkań, sesji naukowych, konferencji, wystaw, koncertów i spektakli teatralnych.

Zanim Ośrodek zaopiekował się synagogą, jej kustoszem był artysta Wiesław Szumiński. W tamtym czasie pierwszą znaczącą wystawą była prezentacja dorobku Andrzeja Wajdy (Andrzej Wajda - portret), zorganizowana przez Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Sejnach. Niezwykła architektura, przestrzenność i akustyka miejsca pozwala nam na organizowanie w niej również konferencji, spotkań, koncertów i spektakli teatralnych.