Adam Bartosz jest z wykształcenia etnologiem, absolwentem UJ. To w szczególny sposób ukierunkowało jego postrzeganie kultury cygańskiej i wzajemnych stosunków Cyganie – nie-Cyganie. Bartosz lepiej niż wielu innych autorów wie, jak silne uprzedzenia wiążą się z Cyganami i jak niewielka jest wiedza na ich temat, a raczej jak niewielka znajomość dziejów i kultury – bowiem nasz potoczny obraz wypełniają wyobrażenia, mieszanina postromantycznych, zmitologizowanych obrazków i uprzedzeń.
Poznanie, przybliżenie odmiennej kultury, jest najlepszym sposobem na niwelacje uprzedzeń, na przybliżenie, oswojenie odmienności, na wyzbycie się postaw agresji i odrzucenia. Już sam tytuł książki Bartosza wskazuje na intencję autora. Nie bój się Cygana, spróbuj go poznać, dowiedzieć się czegoś bliżej o jego kulturze i skomplikowanych dziejach. To przesłanie realizuje Bartosz konsekwentnie i kompetentnie.
Od kilku lat tematyka cygańska podejmowana jest dość często. Nie znaczy, że w sposób profesjonalny. Nawet, jeśli intencja szlachetna, to brak przygotowania i większej wiedzy czyni, że przekazywane są często zmitologizowane obrazki, albo pseudonaukowe rozważania. Tym bardziej polecić należy książkę Bartosza.
Autor daje przegląd dziejów Cyganów, od pytania o czas wyjścia ich przodków z Indii i przynależność etniczną w Indiach i wędrówki ku Europie. Pokazuje najdawniejszą ich historię w Europie, prezentuje dokumenty archiwalne. Pokazuje, jak zmienia się stosunek do Cyganów, a życzliwe początkowo przyjęcie zamienia w prześladowania i postawę ogólnej niechęci. Szczególną uwagę zwraca na czas ostatniej wojny i prześladowania, jakich wówczas doświadczyli.
Bartosz nie kończy wątku prześladowań i niechęci do Cyganów na czasach II wojny. Śledzi stosunek do nich także w latach ostatnich, już po przełomie politycznym lat 80. i 90. „Śmierć Cyganom. Sowietów pożegnać, Niemców nie wpuścić, Żydom władzy nie oddać. Aby Polska była Polską. Stronnictwo Narodowe”. Fotografia tej ulotki, rozklejanej w Dębicy, w końcu lat 90. dobitnie ilustruje (a uzupełnia to Bartosz opisami przypadków agresji i postaw ksenofobicznych z ostatnich lat) stan nieprzygotowania do akceptowania odmienności, głębokość stereotypów, nie tylko w tym mieście, także w wielu innych miejscach w kraju. To także pośrednia wskazówka, że książka Bartosza i publikacje podobnego charakteru (nie tylko Cyganów dotyczące), są ogromnie potrzebne, a edukacja społeczeństwa stale jeszcze niewystarczająca.
Bartosz wiedzę swoją czerpie (i przekazuje ją czytelnikowi) nie tylko z innych prac i studiowanych dokumentów, sam prowadzi badania terenowe. Dlatego prezentacja grup cygańskich, zamieszkujących dziś świat, jest także świadectwem bezpośrednich spotkań autora, wzbogaconym własnymi fotografiami, mającymi walor dokumentacyjny a nie tylko ilustracyjny. Kolejne fragmenty książki to bogata w treść i rzetelna prezentacja i omówienia różnych dziedzin kultury i tradycji cygańskiej, sposobu życia, specjalizacji zawodowej, zwyczajów.
Autor doskonale orientuje się w najnowszych trendach i zjawiskach dotyczących Cyganów. Śledzi i omawia konsolidację etniczną, działalność cygańskich organizacji w Europie, tworzenie się elit politycznych i trudnej sztuki łączenia tradycji (i roli tradycyjnych autorytetów) ze współczesnością i polityczną działalnością nowych liderów i wyedukowanej inteligencji cygańskiej, której nie jest obcy język współczesnego dyskursu politycznego.
Wartościowym dopełnieniem przesłania płynącego z tytułu Nie bój się Cygana, z idei spróbuj go poznać bliżej, jest aneks, prezentujący współczesną poezję autorów – Cyganów. Reasumując: to bardzo pożyteczna, pouczająca i godna polecenia książka.
Lech Mróz, Czytelnia.onet.pl, 2005-05-09
Adam Bartosz, Nie bój się Cygana. Na dara Romestar. Sejny 2004, Fundacja Pogranicze.