Sąsiedzi

W 2000 roku w Fundacji "Pogranicze" ukazała się książka Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka opisująca tragiczny koniec jednej z dwóch sąsiadujących ze sobą społeczności w miasteczku Jedwabne. Książka wywołała wielką publiczną dyskusję w Polsce i za granicą. Dała też początek nowej serii SĄSIEDZI. W jej ramach ukazują się książki poświęcone tematyce narodów żyjących obok siebie w Europie Środkowowschodniej oraz ich niejednokrotnie trudnego sąsiedztwa.

„Sąsiedzi” – nowa seria Wydawnictwa Pogranicze

Sąsiedzi – to oczywiście tytuł głośnej Jana Tomasza Grossa o zbrodni dokonanej na Żydach w Jedwabnem. Książki, która spotkała się w Polsce z falą krytyki z jednej, a z wielką przychylnością z drugiej strony – wywołując narodową dyskusję o polskim antysemityzmie, i nie tylko.

O ile jednak profesor Gross opisał dokładnie zdarzenia sprzed 60 lat, koncentrując się na chronologii zbrodni, o tyle zabrakło w jego pracy choćby rozdziału traktującego o Jedwabnem, jego mieszkańcach, ich wzajemnych relacjach – sprzed dnia hańby.

Bowiem tak naprawdę – niewiele wiemy o tym, jak ta wielokulturowa i wielowyznaniowa społeczność żyła w latach 20., czy 30.

Może właśnie dlatego Wydawnictwo Pogranicze rozpoczęło publikację nowej serii książek – pod tytułem „Sasiedzi” - iżby takie miejsca, owe pogranicza, styki kultur, wyznań, historyczne miejsca wspólne – opisać.

Już po lekturze pierwszej z nich – wydanej wiosną tego roku pracy Szymona Redlicha Razem i osobno powiedzieć można było – no właśnie! - takiej książki o Jedwabnem brakuje. Nie jest to bynajmniej praca o Jedwabnem. Redlich wychował się w Brzeżanach – niewielkim miasteczku niedaleko Lwowa – gdzie od wieków żyli obok siebie Polacy, Ukraińcy i Żydzi. I przez wieki była to dla nich „mała ojczyzna” – wieloetniczne, wielokulturowe miasto budowane – choć nie bez zgrzytów – wspólnym wysiłkiem kilku nacji.

Ale przyszła wojna – i zabiła to niesamowite miasto. Jego ślady przetrwały w dokumentach i wspomnieniach ludzi, którzy przeżyli i dziś żyją w najbardziej odległych zakątkach świata.

Jak do tego doszło? Szymon Redlich przeprowadził kilkaset rozmów, przestudiował setki dokumentów – krok po kroku, za rękę, prowadzi nas przez historię Brzeżan. Rzeczywiście – takiej książki o Jedwabnem nie ma.

Zupełnie inna w konstrukcji jest druga publikacja z tej serii – Ziemia i chmury – czyli Joanny Szwedowskiej rozmowa z Szewachem Weissem. Bohatera znamy choćby z telewizji – jest ambasadorem Izraela w Polsce. Ale mało kto wie, że urodził się w Borysławiu – mieście trzech narodów – polskiego, żydowskiego i ukraińskiego. W tej książce Weiss opowiada o dzieciństwie, o polskiej rodzinie która uratowała go od niechybnej śmierci, o trudnych latach w Izraelu, wreszcie o wyborze – jakiego świadomie dokonał wybierając na miejsce swojej pracy dyplomatycznej właśnie Polskę.

Pełno w tej opowieści żalu, goryczy, tęsknoty – ale i przykładów prawdziwie ludzkiego, człowieczego, współżycia Polaków i Żydów. To również jest książka o pograniczu.

Najnowsza publikacja sejneńskiej serii „Sąsiedzi” – to książka Wojciecha Tochmana Jakbyś kamień jadła. Reporterski zapis podróży do Bośni – w której prace ekshumacyjne prowadzi dr Ewa Klonowski – antropolog – kobieta, która mówi otwarcie „kocham kości, kości do mnie przemawiają”.

Srebrenica, Tuzla, Sarajewo – nazwy, które jeszcze niedawno odmieniano przez wszystkie możliwe przypadki. Dzisiaj pozostał ból, bezsilność, nienawiść.

Pojawiają się w każdej opowieści zanotowanej przez Tochmana – w relacjach wielokrotnie gwałconych kobiet i krzyżowanych mężczyzn, którzy cudem przeżyli. Określenia – wstrząsające, straszne, bestialskie – już nie wystarczają. Dlatego autor szuka nowego sposobu opisu, nowego języka.

Raport, dokument – jakim by słowem nie określać tej książki – trzeba ją po prostu kartka po kartce, ze łzami czy bez - przeczytać.

A wtedy – proszę mi wierzyć – słowo „sąsiedzi” zabrzmi zupełnie inaczej.

Trzy różne książki - trzy metody opisu pogranicza i sąsiedztwa.

Trzy obrazy minionego wieku – stulecia wojen i krwi.

Czy następna książka z serii „Sąsiedzi” pokaże już świat wieku XXI?

Wiesław Szymański, MUZA, 22.09.2002