Już od ponad trzech dekad na litewsko-polskim pograniczu, w Krasnogrudzie, funkcjonuje niezwykły fenomen – „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów”, albo po prostu Ośrodek Pogranicze. To zjawisko jest zapewne znane wielu litewskim intelektualistom.
Tym zaś, którzy o nim nie słyszeli, Ośrodek można przedstawić jako miejsce szczególne, które człowiekowi zmęczonemu globalizacją i masową migracją, życiem w ciągłej wędrówce, przywraca możliwość zakorzenienia.
Nie jest to azyl czy schronisko, ale zaledwie małe miejsce, w którym mieszkają i spotykają się ludzie o bardzo różnych, nierzadko nawet sprzecznych doświadczeniach, przekonaniach, narodowościach, poszukujący dialogu, porozumienia, zjednoczenia we wspólnym tworzeniu i otwartej rzeczywistości, bez względu na dzielące ich różnice.
Spiritus movens tego Ośrodka jest polski poeta, praktyk idei Krzysztof Czyżewski. Jego książka, w której opisane zostało doświadczenie Ośrodka Pogranicze, Małe centrum świata, pod koniec wiosny tego roku doczekała się drugiego wydania po litewsku.
Filozof i komentator Paulius Gritėnas oraz analityk polityczny i dziennikarz Donatas Puslys dyskutowali o Małym centrum świata i w krótkich omówieniach książkowych, i na antenie radia. Ponadto, książka została zaprezentowana także na zakończonym niedawno zjeździe organizacji Santara-Šviesa w Owancie w rejonie malackim.
Autor niniejszego komentarza na tomik zapisków polskiego poety i praktyka idei chciałby spojrzeć w pierwszej kolejności z perspektywy myślenia poetyckiego. Właśnie dlatego nieuchronnie należy zacząć od samego sensu poezji. Dla Krzysztofa Czyżewskiego pisanie wierszem jest konieczne i potrzebne nie tylko jako możliwość rozmowy o bardzo konkretnych rzeczach, ludziach, przyrodzie i wydarzeniach – dla niego poezja jest sposobem powrotu do pierwotnej rzeczywistości, gdy nie byliśmy oderwani od korzeni, w której nie było słowa „obcy”, gdy w świecie nie było jeszcze sprzeczności i myślenia binarnymi opozycjami, do którego dziś jesteśmy przyzwyczajeni.
Powrót – to słowo fundamentalne dla Ośrodka Pogranicze oraz dla świadomości i działalności mieszkających tam ludzi, którzy razem z autorem Małego centrum świata tworzą tam ten niewielki raj.
Płynące z Krasnogrudy zaproszenie do powrotu jest dwojakiego rodzaju: i do miejsca bezkonfliktowego, i tam, gdzie znajduje się małe centrum świata. Ludziom, którzy do niego trafią, oraz innym mniejszym lub większym centrom świata pokazuje, że nawet dla udręczonej i wciąż jeszcze dręczonej historycznymi przeobrażeniami Europy Środkowo-Wschodniej i jej mieszkańców nadal możliwe są pamiętanie przeszłości oraz przerzucanie niewidzialnych mostów między pozostającymi na przeciwległych brzegach, niegdyś czy obecnie walczącymi i nieporozumiewającymi się obozami.
Gdy w ostatnich dekadach zachodni świat coraz bardziej pogrąża się w mroku, Ośrodek Pogranicze i współtworzący go mieszkający w nim ludzie wciąż jeszcze wierzą w sens edukacji, we włączanie dzieci, starszych i innych w tworzenie spektaklu działającego od dziesięcioleci lokalnego teatru, które staje się, jakkolwiek patetycznie by to nie zabrzmiało, duchowym umocnieniem.
Nawet dziś jako coś alternatywnego wybrzmiewa opisane przez Krzysztofa Czyżewskiego i zrealizowane wraz ze współpracownikami postanowienie, by pozostać w Krasnogrudzie na długo, być może na zawsze. Taka decyzja zostaje podjęta, gdy większość artystów przywykła już do życia od projektu do projektu, od wydarzenia do wydarzenia, od festiwalu do festiwalu.
Ośrodek Pogranicze w Krasnogrudzie stworzył radykalnie odmienny sposób życia, skłaniający do rezygnacji z nieograniczonej wolności, na rzecz ludzi obecnych obok.
Według Krzysztofa Czyżewskiego prawdziwa i absolutna wolność realizuje się nie poprzez ciągłe zmienianie miejsca, ale właśnie poprzez solidarność, która nie pozostawia miejsca dla hierarchii.
Być może dlatego niejednego zdziwiłoby, że w Ośrodku Pogranicze najsłynniejsi na świecie muzycy jazzowi podczas koncertów wykonują melodie, do których ze swoimi własnymi instrumentami zgodnie dołączają dzieci z Sejn czy Krasnogrudy.
W ten i nie tylko ten sposób Ośrodek Pogranicze uprawomocnia na dobre zapomniany na Zachodzie etos amatora, który oznacza, że ważniejsza od artystycznego profesjonalizmu i specjalizacji jest miłość do tego, co robisz i do tych, dla których tworzysz. Wówczas znika niedająca się pogodzić sprzeczność między kulturą popularną a tzw. elitarną – człowiekowi potrzebna staje się kultura jako całość.
Ośrodek Pogranicze to ciągłe, nieprzerwane i niedające się łatwo powstrzymać tworzenie społecznej tkanki łącznej poprzez wspólnotowość, serdeczność i otwartość. Małe centrum świata i działanie w nim to nie ideologia, ani zalecenia i rekomendacje nauczycieli życia czy proroków.
Krasnogrudzki Ośrodek Pogranicze to przede wszystkim konkretna praca i towarzyszące mu ożywianie starych, zapomnianych słów, by móc nazwać podejmowane działania. Pobyt Krzysztofa Czyżewskiego i jego współpracowników w Krasnogrudzie nie jest ucieczką ze stolicy czy innego wielkiego miasta na prowincję. Ośrodek Pogranicze poprzez swoją działalność stanowi kategoryczne zaprzeczenie prowincjonalizmu rozumianego jako niezadowolenie z miejsca, w którym się żyje.
Poeta i praktyk idei mówi o tym, że możliwe jest zamiłowanie do przeszłości położonych na prowincji miejsc, pozwalające odnaleźć przyszłość i przezwyciężyć w ten sposób ciasny prowincjonalizm. Dla Krzysztofa Czyżewskiego prowincja to bezinteresowne zaciekawienie jej historią. Tylko poprzez pojednanie z nią, burząc bariery między ludźmi i społecznościami, można tworzyć to, co wykracza poza codzienność, w stronę bardzo odległej przyszłości.
W rzeczywistości małe centrum świata, tworzone przez mieszkańców Krasnogrudy i opisywane przez Krzysztofa Czyżewskiego w książce o takim tytule, jest zupełną alternatywą (choć współczesne Niemcy coraz bardziej to słowo dewaluują) dla postsowieckiego, postkolonialnego człowieka, dręczonego nierozwiązanymi problemami przeszłości, zamkniętego przed innością, nierzadko podejrzliwego wobec obcych wpływów nacjonalisty, przekonanego, że sam jest dla siebie wystarczający, a zarazem tak naprawdę skazanego na zapomnienie samego siebie, paraliż twórczy i rychłą atrofię.
Małe centrum świata Krzysztofa Czyżewskiego jest skierowane do tych, którzy chcą włączyć się w świat jako romantycy, uznający sens rzeczywistości, jej tajemnicę, wartość i nieskończoność.
Od redakcji: Książka Krzysztofa Czyżewskiego pt. Mažasis pasaulio centras. Idėjų praktiko užrašai (przeł. Vytautas Dekšnys) ukazała się w tym roku w wydawnictwie Hubris. Jest to drugie litewskie wydanie książki Małe centrum świata. Zapiski praktyka idei, która w języku polskim ukazała się w Wydawnictwie Pogranicze w 2017 roku.
Tekst oryginalnie ukazał się na portalu Kupiškėnų mintys.
Przedruk w Przeglądzie Bałtyckim dzięki uprzejmości autora. Tłumaczenie z języka litewskiego Dominik Wilczewski.
Ramūnas Čičelis
Litewski poeta, eseista, literaturoznawca. W 2015 roku uzyskał doktorat na Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie. Pracował jako nauczyciel, dziennikarz i koordynator działań kulturalnych w Bibliotece Publicznej w Janowie (Jonava). Od 2012 roku wykłada literaturoznawstwo na Uniwersytecie Witolda Wielkiego. Pochodzi z Janowa.