Nijolė Miliauskaitė (1950–2002), znana w Polsce z wyboru wierszy Pokój bez wstępu (tłum. Alina Kuzborska i Agnieszka Rembiałkowska, Pogranicze 2017), była jednym z najoryginalniejszych zjawisk w poezji litewskiej końca XX w.
Urodziła się we wsi Išlandžiai w rejonie łoździejskim. Studiowała lituanistykę na Uniwersytecie Wileńskim. Wiersze zaczęła pisać jeszcze w szkole, ale zadebiutowała późno, dopiero jako 35-latka, tomem Uršulės S. portretas (Portret Urszuli S.), za który otrzymała Nagrodę im. Zigmasa Gėlė. Jej kolejne książki również zostały dostrzeżone. Za Sielos labirintas (Labirynt Duszy), stanowiący swoiste podsumowanie jej poetyckiej drogi, przyznano jej w 1999 r. Nagrodę Jadźwingów uważaną za najważniejszą nagrodę poetycką Litwy. Była żoną znacznie od siebie starszego poety Vytautasa Bložė. I jak to się często zdarza w takich sytuacjach, mimo sukcesów pozostawała w cieniu męża, pełniąc funkcję jego sekretarki, kucharki i pielęgniarki (Bložė cierpiał na chorobę psychiczną). Nie była poetką „na pełny etat”. Kiedy zamieszkali w Dzukii, nauczyła się zbierać grzyby i jagody, kiedy kupili domek w Švendubrė, zajęła się pracą w sadzie i ogrodzie. Znała się na ziołach i lubiła pracować blisko ziemi. Codzienne krzątactwo to jeden z najważniejszych tematów jej wierszy, tak jakby praca przy domu i praca w języku nie stanowiły dwóch odrębnych domen życia, lecz były ze sobą ściśle powiązane albo jakby celem całego jej życiowego wysiłku, zarówno fizycznego, jak i duchowego, było posiadanie domu: „obyś mogła kiedyś powiedzieć / spokojnie, z uśmiechem // mój / dom” (Pokój bez wstępu).
Miliauskaitė obroniła się przed wpływem Bložė, chociaż była mu bardzo oddana, budując unikalny styl, odsłaniający niesamowitość ludzkiego istnienia powiązanego z istnieniem innych istot i przedmiotów. Pomimo trudów codziennego życia w mrocznych politycznie czasach, u boku niedomagającego męża, pozostała wierna swojej sztuce. Pisała po litewsku, co także warto odnotować, bo w czasach wymuszonej sowietyzacji nie było to bynajmniej oczywiste.
Więcej-niż-ludzka przyroda, wszechobecna w wierszach Miliauskaitė, nie jest ani sielankowa, ani wzniosła. Jest zwyczajna i bliska, a mimo to cudowna. Zwykłe kamienie pod stopami to „robota / najlepszego jubilera” – są czerwonawe, szare, prawie czarne / ciemnofioletowe, liliowe, pstre/ z siecią żyłek, o drobnym / i grubym ziarnie, chropawe i gładkie” (Pokój bez wstępu). Poetka często patrzy w dół, ku ziemi. Patrzy z bliska, jak dziecko, i dostrzega przycupnięte blisko ziemi niepozorne istoty, takie jak myszy, ropuchy, zające, kwiaty czy zioła. Świat jej wierszy jest pełen ludzkich i nie-ludzkich spraw, poruszeń i głosów.
Pokrzywa mogła powstać w czasie, kiedy obydwoje z mężem przestrzegali ściśle wegańskiej diety, żywiąc się tylko tym, co urodzi ziemia. Zupa z pokrzywy to solidna porcja pożywienia po zimie, kiedy musiało brakować witamin i żelaza, stąd radość i celebracja pokarmu z pełną świadomością, że jest życiodajny. Owszem, pokrzywa – „kąśliwa i sprawiedliwa” – służy tutaj ludziom, ale wiersz nie traktuje jej instrumentalnie, wręcz przeciwnie – jest wyrazem podziwu i wdzięczności, jest hołdem.
Antropomorfizowanie przyrody bywa w poezji naiwne, ale tu się sprawdza. Obdarzoną ludzkimi cechami pokrzywę postrzegamy jako odrębną żywą istotę – nie jest tylko pasywnym przedmiotem ludzkich działań, jest także tą, która działa i tworzy. W istocie, to rośliny odwalają największą porcję pracy na ziemi, w procesie fotosyntezy tworząc tkanki, które staną się pożywieniem dla pozbawionej chlorofilu reszty głodnych Ziemian.
Tajemnicza postać „matki chrzestnej”, pojawiająca się w kilku wierszach Miliauskaitė, wprowadza nieco magiczny nastrój – podobnie jak tanecznie ożywiony na ogniu garnek z zupą, przywodzący na myśl jakąś tajemniczą, alchemiczną procedurę. Ale przecież gotowanie posiłku jest magią, a dające siłę i zdrowie jedzenie jest cudem, za który w kulturze nadmiaru o wiele za rzadko dziękujemy.
Nijolė Miliauskaitė
Pokrzywa
[Dilgėlė]
kąśliwa jesteś, ale sprawiedliwa, wielka
pokrzywo, nie oczekujesz wdzięczności ani pochwał, doskonale
znasz swoją wartość
oto czarodziejski garnek matki chrzestnej bulgocze
i tańczy na ogniu
bęc łyżką w czoło –
po raz pierwszy tej wiosny
posmakujemy
pokrzywowej zupy, powiedz: dziękuję ci
za zdrowie
Z litewskiego tłumaczyła Alina Kuzborska
Nijolė Miliauskaitė Pokój bez wstępu - kup w księgarni Pogranicza